Bir Belgesel: Türkiye’de Askeri Darbeler

1960, 1971, 1980 darbelerini ve 1997 askeri mudahalesini konu alan bir dokumanter film

Yonetmen: Elif Savas Felsen

Produktor: Brian Felsen

Yapım Yılı: 1999

DARBE New York Council on the Arts and the Experimental Television Center yardimlariyla yapilmistir.

Darbe; 1920’lerde Ataturk tarafindan yaratilan ordu kontrolu altinda demokratik sistemi, ulkenin politik ve kulturel hayatinda askeri kuvvetlerin yerini, herbir darbenin sebep ve sonuclarini, Guney Amerika darbelerinden farklarini ve militer demokrasinin gelecegini inceliyor.

Darbe filminde bir adet dahi anlati veya sonradan hazirlanmis film bulunmamaktadir. Bunun yerine film aktivistler, politikacilar ve askeri liderlerin roportajlarini askeri harekatlar ve sokak gosterilerini gosteren olaganustu ozel arsiv goruntuleri ile birbirine ormektedir. Bu yontem, Turkiye’deki bugunku cesitli tartisma ortamlarini, birbirinden kokunden farkli gorus acilarini bir anlaticinin filtresinden gecirmeden gostermeyi sagliyor. Boylece film konusuna sadik kalarak seyircisine hukumet, askeri kuvvetler ve asiri uclarin yikici ayriligini gorsel olarak tecrube ettirirken, sadece “kisa haber” olmaktan oteye giderek, kucak dolusu bilgi veriyor.

KONUSMACILAR
Filmde konusanlar arasinda eski Saglik Bakani, Ic ve Disisleri Bakanlari, anayasa yazarlari, Meclis uyeleri, Cumhurbaskani ve Basbakan danismanlari, ordu mensublari, darbe liderleri, istihbarat ajani, yayinevi sahipleri, parti liderleri, aktivistler, eski idam mahkumlari ve bilim adamlari bulunmaktadir.

Filmde bulunanlarin bazilari daha once deneyimleri hakkinda hicbir yerde konusmadilar. Yapimcilar ilk kez farkli taraflardan politikacilari ve hatta asiri uclari biraraya getirerek uluslararasi onem tasiyan konularda konusturdular.

Herseyden onemlisi DARBE dunyayi degistiren olaylarin bir sozlu tarihi. Seyirciler olaylari olaylarin ortasinda bulunmus olanlarin agizlarindan dogrudan duymak olanagina sahipler. 1960 darbesine katilanlarin pekcogu 80. yaslarini coktan gectiler, bu film onlarin yasadiklarina pencere aciyor ve dusuncelerini muhafaza ediyor. Daha simdiden dort konusmacimiz aramizdan ayrildi: General Muhsin Batur (filmin cekiminden az sonra Istanbul’da Florence Nightingale Hastahanesi’nde dogal sebeplerden oldu), Gazeteci Raif Ertem, Anayasa Hukuku Profesoru Bulent Tanor, ve Gazeteci Ahmet Taner Kislali (filmin tamamlanmasindan hemen sonra evinin hemen disinda bir bomba ile olduruldu).

GORUNTULER
Daha once hic gorulmemis fotograflar, dokumanlar, ses bantlari, haber yayin organlarindan ve kisisel arsivlerden saglanan filmler bu dokumanterin bel kemigini olusturuyor. Filmde 1910’lardan bir Osmanli Pasasi’na yapilan toren, 1930’lardan Ataturk’un halka hitabi, Basbakan Menderes’in asilmasiyla sonuclanan askeri durusmadan goruntuler,1960 darbesinin lideri Turkes’in konusmasi, olume mahkum edilen ogrenci lideri Deniz Gezmis ile ilgili klipler, 1970’lerden 1 Mayis sokak gosterileri ve bombalanan kahvehaneler, 1980 darbe anonsu ve 1983 secimleri, 1995’te Refah Partisi’nin yukselisi, 1997 muhtirasi, Refah Partisi’nin kapatilmasi ve 1998’de ordunun basina verdigi brifinglerden goruntuler bulunuyor.

DARBE politik aciliyetlerle yuzyuze bir ulkede abstrak ideallerin (ornegin “konusma ozgurlugu” ve “insan haklari”) ne dereceye kadar uygulanabilecegini arastiriyor. Bu haklar kagit ustunde var olsalar dahi, tehlikenin cok yuksek oldugu bir ulkede bunlarda israr etmenin pratik akibetleri var: filmde yer alan bir konusmaci bir bombayla olduruldu, bazilari yazdiklari yuzunden hapse atildilar; baskalari Uluslararasi Af Komisyonu’na baslarina gelenleri anlattiklari icin cezalandirildilar. Ayrica film bir ulkenin demokratik sistemini korumak icin anti-demokratik yontemlere basvurmasindan dogan pratik ve etik problemleri inceliyor. Bu karisiklik hem ulke capinda: ordu politikaya karisiyor, hem de uluslararasi capta: ulke kendi ihtiyaclarini dis ulkeler ve dis guclerin cikarlariyla dengelemek zorunda kaliyor.

ELESTIRILER
Fevkalade bir calisma… Bu film buyuk bir basari…tarihi cok acik bir sekilde sergiliyor- bu olaylar hakkinda bilgim oldugunu saniyordum ama pekcok sey ogrendim. Anlatici kullanmama teknigi cok etkili ve muazzam buyuklukte bir calismanin acik ve basarili sonuclari gorunuyoryor. Baskalarina film hakkinda coktan bahsettim…” Stephen Kinzer, New York Times”

Olaganustu…Politik ve tarihi olarak cok iyi dengelenmis ve artistik olarak cok derin…kusursuz klipler…Hikaye kronolojik olarak anlatilirken konusmacilarin dusuncelerini belirtmeleri ve devamliligin saglanmasi dikkate deger…pekcok diger dokumanterden daha derinlere iniyor…cok acik ve cok iyi bir bicimde biraraya getirilmis…yonetmen dokumanter alaninda dikkate deger bir yetenek sergiliyor.” – Kyle Jones, Financial Times

.
“Nefis bir film…cok enteresan ve bilgi verici…Yaklasiminiz dogru ve filmin bir egiliminin olmamasi filmi daha guclendiriyor.” – Anne Burley, Uluslararasi Af Orgutu

.
“Kesvettiginiz seyler hakkinda bilgim yoktu… hem cezbedici hem ortaya cikarici. Bilindigi gibi, Birlesik Devletler, Ruslar’i olabilecek en buyuk kayiplara ugratmak icin fanatik Islamci elementleri egitip silahlandirdi…Paradoks olarak, bu diktatorluklerde ve fasist yonetimlerde daha fazla ozgurluk olabilacegini acikliyor. Franco’nun Ispanya’sinda, burada zor yayinlanacak solcu ve aykiri kitaplar yayinlanabiliyordu….Madrid’in ortasinda iskence hucreleri acikca calisiyorken, veya Rus Gulag’lari cok uzak degilken, devletler insanlara aldirmiyor. Bir toplum daha fazla ozgurluge sahip olunca dusunce kontrolu daha onemli hale geliyor ve teknikler daha sofistike oluyor…Cizdiginiz portre bana dogru gorunuyor.” – Noam Chomsky

“Turkiye Cumhuriyeti tarihinin anlasilmasina ne iyi bir katkida bulundunuz, tum trajik ve komik anlarini yakalayarak…Eger Turkiye Aciklaniyor adli kitabima bir yeni baski yapma imkanim olursa filminizden bir suru alintilar yapacagim. Konusmacilariniza harika hikayeler ve anlatilar soyletmeyi becermissiniz, ve konusmaci seciminiz de cok dogru.” – Hugh Pope, Wall Street Journal

“Zor ve duyarli bir konuda yapilmis cok iyi bir dokumanter! Eminim Turkiye’de bazi kisiler tarafindan elestirileceksiniz, ama kisisel olarak ben profesyonel ve tarafsiz kalmayi basardiginizi hissettim.” – Bilsel Alisbah, Dunya Bankasi Baskan Eski Yardimcisi, 1994-1997 Basbakanlik Ekonomik Danismani

“Turkiye’de 30 yilda olan komplex politik olaylarin filmin yapimcilari tarafindan yakalanmis olmasi beni en cok etkileyen sey oldu…Inaniyorum ki yanlizca konusmacilarin ifadelerini kullanma teknigi cok iyi isliyor…Boylece kisi cesitli insanlarin ayni olaylara nasil farkli acilardan baktigini ogreniyor.” – Sabri Sayari, Turk Arastirma Enstitusu Yoneticisi, Ulusal Arastirma Bilimleri Akademisi Eski Uyesi, RAND Kurumu Danismani

“Gecen hafta “darbe”yi ismarladim ve bugun elime gectiginde cok heyecanliydim. Hemen bastan sona seyrettim. Cok enteresan bir film yapim tarzi! Tebrikler! Bir siyasal bilimci olarak basariyla ortaya koydugunuz dengeden cok etkilendim. Umarim yakin Turk tarihi ve ozellikle Islamcilar’in hukumette yukselisi ile ilgili calismalariniza devam edersiniz….” – Arslan Dorman, Profesor, Siyasal Bilimler, Concordia Universitesi

“Bu hayirli is dolayisiyla sizi tebrik ederim…” – Dr. Sahin Alpay, Milliyet; Visiting Professor, Princeton University

“DARBE cesaretli ve onemli bir film…Gercekten hayranlik duydum…Cok komplex bir hikayeyi ormekte harika bir is yapiyor…Umuyorum bu filmi gostermek icin beraber calisiriz.” – Richard Pena, Lincoln Center Film Dernegi Baskani

“Sadece bilgi verici degil, ayrica muazzam eglendirici…tum Avrupa televisyon istasyonlari bu filmi gostermek isteyecek…sanat-evi sinemalarindan baska Avrupa televizyon marketi icin de tamamen kusursuz.” – Melik Kaylan, gazeteci

“Turkiye’nin dikkat cekici bir sozlu tarihi ve yakin tarihe buyuk katki…Agzim acik kaldi…bircok olaganustu hikaye var…Turkiye’deki yukselen Islami hareketlerin iki tarafinin aydinlatici bir arastirmasini sunuyor…” – Bircan Unver, produktor, On the 20th Century

“Harika…konusmacilar olaganustu enteresan ve onemli kisiler…tamamen hayran birakici ve gercek bir egitici. Ben gercekten gelecek darbenin sebebi ne olacak, kansiz mi olacak, ordu yonetimi ne kadar zaman sonra kotuye donecek, yeni demokratik rejime guven olusacak mi diye meraklanarak filme baglandim.” – Susan Shaman, Yuksek Ogretim Uzerine Arastirma Enstitusu, University of Pennsylvania”

DARBE harika bir film, canlilik verici bir tecrube, ve kisacasi gelmis gecmis en iyi dokumanter filmlerden biri.” – Linda Mussmann, CinemaLux/Time & Space Limited Gallery, Hudson, NY