Bektaşilikte Dört Kapı Kırk Makam

Hüseyin Özcan,Fatih Üniversitesi

Bektâsî inancında Dört Kapı Kırk Makam tarîkât mensubunun geçeceği maddî ve manevi asamalardır. Hacı Bektas Velî, Makâlât adlı eserinde tarîkâtinin öğretisini bu sekilde düzenlemistir. Ona göre kul, Çalap Tanrı’ya Kırk Makam’da erer. Dört Kapı ile kastedilen dört esas: Serîat, Tarîkât, Mârifet ve Hakîkât’tir. Bunların her biri de onar bölümden olusmaktadır. Toplamı Kırk Makamdır.

Ahmet Yesevî, tarîkâtının erkânını Kırk Makam esasına göre tanzim etmis ilk Türk sûfîsidir. Kendisini tâkîp eden pek çok Türk sûfîsinde de Dört Kapı sisteminin var olduğunu görmekteyiz. Ahmet Yesevî Dört Kapı Kırk Makam anlayısının kaynağını Hz. Ali’ye dayandırmaktadır: Hazreti Ali raziyallahü anhu rivayet kılırlar kim dervislik makamı kırk turur. Eğer bilib amel kılsa dervisliki pak turur; ve eğer bilmese ve örgenmese, dervislik makamı anga haram turur ve cahil turur. Ol kırk makamnı onı makam-ı serîatda turur ve onı makam-ı tarîkâtte turur ve onu makam-ı ma’rifette turur ve onı makam-ı hakikâtte turur. Türk Islâm sûfilerinin sülûk sistemini Dört Kapı Kırk Makam anlayısı olusturmaktadır.1

Ahmet Yesevî’nin Fakrnâme’sindeki Dört Kapı Kırk Makam anlayısı ile Hacı Bektas Velî’nin Makâlât’ındaki Dört Kapı Kırk Makam anlayısı bir çok benzerlikler gösterir. Dört Kapı’da zikredilen Kırk Makam’dan otuzu birbiriyle ayniyet derecesinde benzerlik arzetmektedir. Diğer on tanesi birbirini nakzedecek kadar olmayıp sadece ifade farkından ibarettir.2

Bu durum Türkistan kaynaklı olan Hacı Bektas Velî ile Ahmed Yesevî’nin arasındaki ilgiyi ve bağı göstermesi bakımından önemlidir. Ahmet Yesevî ile muasır olmayan Hacı Bektas Velî, bir çok menakıpnâmede Ahmet Yesevî ile muasırmıs gibi gösterilmis onun müridi olarak anlatılmıstır. Bu benzerlikler ile Bektâsîliğin kaynağının Orta Asya’daki ilkTürk Mutasavvıfı Ahmet Yesevî’ye uzandığını ifade edebiliriz. Hacı Bektas Velî’nin de Türkistanlı bir mutasavvıf olduğu düsünülürse onun beslenme ve etkilenme kaynaklarının Ahmet Yesevî olması tabiidir.

Hacı Bektas Velî, Makâlât’ında Dört Kapı Kırk Makam’ı su sekilde gösterir: Serîatin birinci makamı, iman getirmektir. Ikinci makam, ilim öğrenmektir. Üçüncü makam; namaz kılmak, zekat vermek, oruç tutmak, gücü yetene hacca gitmek, seferberlik olunca kaçmayıp düsmana karsı gelmek ve cenabetten temizlenmektir. Dördüncü makam, helal kazanmak ve faizi haram bilmektir. Besinci makam, nikah kıymaktır. Altıncı makam, hayz ve loğusalıkta cinsi münasebeti haram bilmektir. Yedinci makam, sünnet ve cemaat (ehl-i sünnet ve’lcemaat) ehlinden olmaktır. Sekizinci makam, sefkâttir. Dokuzuncu makam, temiz yemek, temiz giyinmektir. Onuncu makam, emr-i bi’l-ma’ruf nehyi an’il-münker, yani iyiliği emredip yaramaz islerden sakındırmaktır

Tarîkâtin makamları; tarîkâtin ilk makamı pîrden el alıp tevbe etmektir. Ikinci makam, mürid olmaktır. Üçüncü makam, saç kesmek (tıras olmak) ve elbise değistirmektir. Dördüncü makam, nefis savasında mücahede etmek, olgunlasmaktır, pismektir. Besinci makam, hizmet etmektir. Altıncı makam, havf yani korkudur. Yedinci makam, ümit etmektir. Sekizinci makam; hırka zenbil, makas, seccâde, subha (yüz taneli tesbih) ibrat (iğne) ve asadır. Dokuzuncu makam, sahib-makam (makam sahibi), sahib-cemiyet (cemaat sahibi-iç bütünlüğü), sahib-nasihat (nasihat sahibi) ve sahip-mâhabbet (muhabbet sahibi) olmaktır. Onuncu makam; ask, sevk, sefâ ve fakirliktir.

Marifetin makamları; Birinci makam, ilim, ikinci makam, cömertlik, üçüncü makam, haya, dördüncü makam, sabır, besinci makam, perhizkârlık, altıncı makam, korku, yedinci makam, edep, sekizinci makam, miskinlik, dokuzuncu makam, mârifet, onuncu makam, kendini bilmektir.

Hakikâtin birinci makamı, toprak olmaktır. İkinci makamı, yetmişiki milleti ayıplamamaktır. Üçüncü makamı, elinden geleni esirgememektir. Dördüncü makamı, dünyada yaratılmış bütün nesnelerin kendisinden emin olmasıdır. Besinci makam, mülk sahibine yüzünü sürüp yüz suyunu (yaratılış sebebi olan Muhammed nurunu) bulmaktır. Altıncı makamı, sohbette hakikât sırlarını söylemektir. Yedinci makamı, sırdır. Dokuzuncu makamı münacaattır. Onuncu makamı, Çalap Tanrı’ya ulaşmaktır.3

…

Makalenin Tamamı İçin:

Tıklayınız.

Not: Bu çalısma Journal of Turkish Studies’te yayınlanmıstır. Sayı. 28, No. 28/1, Harvard University, USA, Ağustos 2004.